عمليات كربلاي5؛ سرنوشت‌ساز در سال سرنوشت جنگ

عمليات كربلاي 5 مهمترين عمليات رزمندگان سپاه اسلام در طول هشت‌سال دفاع مقدس است، چرا كه سرنوشت جنگ را در سال سرنوشت رقم زد و دشمن تا بن دندان مسلح و حاميان او با پي بردن به قدرت سپاهيان اسلام، تلاش‌هاي خود را  براي پايان دادن به جنگ آغاز كردند و به اين ترتيب قطع‌نامه 598 از سوي سازمان ملل متحد صادر گرديد.

پس از متوقف شدن عمليات كربلاي 4 به دليل دست‌نيافتن ايران به اهداف پيش‌بيني شده، تصميمگيري براي عمليات بعدي بين فرماندهان آغاز شد. عمليات كربلاي4 شرايط خاص خود را داشت و دشمن با كمك‌هاي ويژه امريكا مواجه بود، چرا كه امريكايي‌ها بعد از ماجراي مك‌فارلين مي‌خواستند حسن‌نيت خود را به عراق به اثبات برسانند. لذا با كمك‌ آواكس‌هاي مستقر در عربستان و ساير منابع جاسوسي جزيي‌ترين اطلاعات را در اختيار نيروهاي بعثي قرار دادند. توقف نبرد در كربلاي 4  اوضاع را به هنگام انتخاب منطقه عملياتي پيچيده و دشوار مي‌ساخت، در چنين شرايطي تنها انجام يك عمليات نمي‌توانست راهگشا باشد، بلكه عمليات مي‌بايست از شرط تضمين پيروزي و همچنين شرايط و ويژگي‌هاي لازم مناطق آزاد شده به سود جمهوري اسلامي بهره‌مند باشد. از طرفي تجربه شكست در عمليات والفجر 8 درس‌هاي بزرگي براي عراقي‌ها داشت و آنها سعي داشتند تا آن ماجرا تكرار نشود و ...

فرماندهان نظامي جمهوري اسلامي ايران با بررسي‌هاي به عمل ‌آمده به اين نتيجه رسيدند كه منطقه عمومي كربلاي4 براي اجراي عمليات بعدي انتخاب شود، به اين ترتيب غرب نهر جاسم براي عمليات انتخاب شد.

ارزش سياسي نظامي منطقه، استقرار يگان‌هاي خودي در منطقه و نقش آن در غافلگيري دشمن،  تناسب منطقه با توان موجود، انطباق ويژگي‌هاي منطقه شلمچه با شعار «عمليات سرنوشت‌ساز» در سال سرنوشت، قابل پدافند بودن منطقه به دليل وجود عوارض مناسب، امكان اجراي آتش مناسب و موفقيت نيروهاي عمل‌كننده در محور شلمچه(5ضلعي) در عمليات كربلاي4 از جمله عواملي بود كه علت انتخاب عمليات را به خوبي آشكار مي‌سازد.

تأخير افتادن در عمليات ما موجب شده بود تا حدفاصل عمليات والفجر 8 و كربلاي 4، عراقي‌ها خود را تجهيز و نيروهايشان را تقويت كنند. تبليغات گسترده‌اي بعد از عمليات كربلاي 4 عليه ايران صورت گرفت و حتي گفته مي‌شود كه صدام حسين به حج رفت و در حالي كه كلت خود را هم بركمر بسته بود مي‌گفت:« به شكرانه شكست ايران آمده‌ام طواف كنم.»

 اهداف عمليات

منطقه شلمچه به لحاظ اهميت سياسي و نظامي آن، به عنوان يكي از محورهاي وصولي شهر بصره، همواره در زمره اهداف قواي نظامي جمهوري اسلامي ايران قرار داشت. در صورت تسلط بر اين منطقه، جمهوري اسلامي مي‌توانست برتري خود در جنگ را به اثبات برساند. تصرف كانال ماهي در شمال، منطقه 5ضلعي در مركز و جاده شلمچه اهداف اوليه عمليات بود كه دسترسي به آنها بسيار دشوار به نظر مي‌رسيد.

دشمن هم در راستاي سياست خود كه حفظ بصره بود از امكانات گسترده‌اي با حجم موانع زياد در منطقه بصره بهره مي‌برد.

موقعيت منطقه

منطقه عملياتي شلمچه كه در جنوب شرقي شهر مهم بصره قرار گرفته و تقريباً نزديكترين محور وصولي به اين شهر به شمار مي‌آيد، به مناطق و محورهاي زير محدود است: از شمال، به آبگرفتگي جنوب زيد از شرق، به دژ مرزي ايران و عراق از جنوب، به رودخانه اروند و اروند صغير از غرب، به كانال زوجي و شهرهاي تنومه و الحارثه. اين منطقه از تعداد زيادي نهر، كانال، خاكريز، جاده و ... تشكيل شده بود كه همه آنها در بخش شمالي اروند قرار داشتند.

 آب‌گرفتگي به وسعت 75كيلومتر مربع بي‌آنكه از عمق آن مطلع باشند يكي ديگر از موانع پيش‌روي رزمندگان اسلام بود. استفاده از كانال‌هاي فرعي براي عبور دشمن جهت ارتباط با سنگرهاي پياده و تانك نيز موجب سختي كار مي‌شد.

كانال زوجي، پنج ضلعي، ميدان‌هاي متعدد مين و سيم خاردار و خورشيدي‌ها نيز تكميل‌كننده موانع طبيعي و مصنوعي دشمن بودند. انواع مختلف موانع بلوكي و سيماني به همراه سنگرهاي مستحكم كار را بسيار پيچيده مي‌كرد. خاكريزهاي هلالي‌شكل (نوني‌شكل) به ارتفاع هفت متر و قطر 300متر و عرض سه متر از ديگر ابتكارات دست‌ساز دشمن بعثي با كمك‌هاي غربي‌ها بود.كارشناسان كشورهاي غربي از جمله امريكا، شوروي، آلمان، انگليس و فرانسه كه وارد منطقه شده بودند مدعي شدند كه 80 تا 90 درصد منطقه شلمچه مسلح به انواع موانع است و اگر ايراني‌ها از اين موانع عبور كنند ديگر هيچ مانعي در دنيا جلودار آنها نخواهد بود.

شرح عمليات

سرانجام عمليات كربلاي 5 در تاريخ 19 دي 1365 و در ساعت 1:35 بامداد با رمز مبارك يا زهرا(س) آغاز شد. مرحله اول عمليات 17 روز به طول انجاميد و حجم سنگين آتش در منطقه وجود داشت.

عمليات در شب دوم در حالي ادامه يافت كه دشمن با آگاهي از تلاش اصلي فرماندهي عمليات، يگان‌هايي را كه به فاو و ساير مناطق عملياتي برده بود، به سرعت به منطقه شلمچه منتقل مي‌كرد. بخش اعظم تلاش دشمن به عقب راندن نيروها از غرب كانال و نيز جلوگيري از ايجاد الحاق در مثلث نوك كانال معطوف شده بود. به همين خاطر، در اين شب كه قواي قرارگاه‌هاي قدس و نجف وارد عمل شده بودند، عواملي همچون آتش دشمن، نداشتن مواضع مناسب براي پدافند و ... موجب شد تا فقط به انهدام نيروي دشمن و استحكام مواضع متصرفه در روز اول و نيز بر‌هم‌ريختن آرايش نيروهايي كه خود را براي پاتك آماده مي‌كردند، بسنده شود. با آغاز روشنايي روز دوم عمليات، پاتك‌هاي سنگين دشمن - بيش از 20 مورد - در غرب كانال پرورش ماهي شروع شد كه در هر پاتك، رزمندگان خودي با تحميل تلفات به يگان‌هاي دشمن، آنها را عقب مي‌راندند.

در شب سوم، پد «بوبيان»، بخشي از جاده آسفالت در جنوب كانال پرورش ماهي، پل دوم و نيز مواضع هلالي شكل نوك كانال به تصرف نيروهاي قرارگاه كربلا درآمدند. نيروهاي قرارگاه نجف نيز ضمن تصرف سومين موضع هلالي شكل، روي دژ مرزي پيشروي كردند. همچنين، قواي قرارگاه قدس حركت خود را در شرق نهر دوعيجي آغاز كرده و ضمن پاكسازي مواضع هلالي شكل سوم و چهارم، به جاده شلمچه دست يافتند و در نتيجه، يگان‌هاي دو قرارگاه قدس و نجف موفق شدند اهداف مرحله اول عمليات را تامين كنند. در ادامه، يگان‌هاي قرارگاه قدس به منظور تصرف خط دشمن در مجاورت نهر جاسم به پيش رفتند، ليكن به دليل مقاومت نيروهاي عراقي كه تا صبح روز بعد ادامه داشت، مجبور شدند تا خط نهر دوعيجي عقب‌نشيني كنند. ساعت 9 صبح فشار هوايي و بمباران خطوط عملياتي و عقبه‌هاي خودي همراه با به‌كارگيري سلاح‌هاي شيميايي افزايش يافت و دشمن توانست نيروهاي مستقر در محور كانال ماهي را عقب براند. در شب چهارم نيز طرح عمليات شب قبل مجدداً تكرار شد و همه يگان‌ها - به جز يك يگان كه وارد بوارين شده بود - پس از انهدام نيرو و در نهايت با روشن شدن آسمان به خطوط پدافندي روز قبل خود بازگشتند تا براي آغاز ماموريت‌بعدي‌آماده‌شوند. در ابتداي روز چهارم، پاتك دشمن به جزيره بوارين آغاز شد كه با تلاش نيروهاي قرارگاه نجف اين پاتك با ناكامي مواجه گرديد. در محور قرارگاه كربلا نيز براي حفظ مواضع جناح راست و تثبيت موقعيت در منطقه كانال پرورش ماهي، نيروهاي خودي به رها كردن آب مبادرت ورزيدند. به اين ترتيب، پيشروي در اين محور متوقف شد و عمليات با دو هدف اصلي تصرف خط نهر جاسم و پاكسازي جزيره بوارين ادامه يافت. از ساعت 3 بامداد روز پنجم عمليات، دشمن پاتك خود را در غرب كانال ماهي همراه با شديدترين و پرحجم‌ترين آتش توپخانه در طول جنگ آغاز كرد و نهايتاً پس از حدود 5/2 ساعت تنها توانست دو موضع هلالي شكل را بازپس‌گيرد. با فرا رسيدن شب، يگان‌هاي قرارگاه نجف ماموريت ديگري را با هدف تصرف كامل بوارين و مقر دشمن آغاز كردند و موفق شدند فقط به هدف دوم (تصرف مقر دشمن) دست يابند. در روزها و شب‌هاي بعد نيز، رزمندگان خودي طي درگيري‌هاي متعدد توانستند علاوه بر استقرار در شرق نهر جاسم، قسمتي از غرب اين نهر را به عنوان«سرپل» به دست‌آورند. متقابلاً دشمن در حالي كه تلفات بسياري را متحمل شده و زمين ارزشمند شرق نهر جاسم را از دست داده بود، با تداوم عمليات در غرب اين نهر و پذيرش تلفات بيشتر، سرانجام براي جلوگيري از پيشروي قواي نظامي سپاه پاسداران،تعداد زيادي از يگان‌هاي خود را وارد منطقه كرد. در اين ميان، با توجه به مشكلات، موانع و كمبودهاي موجود به نظر مي‌رسيد تداوم عمليات در غرب نهر جاسم و دستيابي به كانال زوجي به سهولت امكان‌پذير نيست. بنابراين، در تاريخ 7/11/1365 مقرر شد مهلت دوهفته‌اي به يگان‌هاي عمل كننده -فرصت بازسازي و تجديد قوا - داده شود تا آمادگي لازم را براي ادامه عمليات بيابند. شامگاه سوم اسفند ماه مرحله تكميلي عمليات آغاز شد و نيروها با پيشروي در محور نهرجاسم موفق شدند چهارراه شلمچه را به تصرف خود درآورند. دشمن براي مقابله با رزمندگان سپاه اسلام دست به پاتك‌هايي زد و در نهايت به دليل شكست سنگين خود اقدام به استفاده از عوامل مختلف شيميايي كرد. نيروهاي اسلام موفق شدند تا روز 13 اسفند ماه ضمن پيشروي در غرب كانال ماهي و تصرف هلالي شكل و نيز تسخير يكي از مستحكم‌ترين قرارگاه‌هاي بعثي در منطقه به انهدام دشمن بپردازند.

تاكتيك‌هاي به‌كاررفته در اين عمليات كمك شاياني را جهت به‌دست‌آوردن پيروزي نصيب رزمندگان كرد.

 رزمندگان مانع تخليه آب‌گرفتگي منطقه شدند تا حجم آب افزايش يابد و تسهيل در حركت قايق‌ها و نفربرها از جمله نفربر خشايار صورت گيرد. جاده‌سازي‌ها و شناسايي‌هاي دقيق از مواضع دشمن نيز يكي از اقدامات موثر براي پيشروي يگان‌هاي عمل‌كننده بود.

نتايج عمليات

 رزمندگان با درهم شكستن مستحكم‌ترين خطوط دفاعي دشمن و انهدام قواي آنان موقعيت برتر سياسي نظامي ايران را كه با فتح فاو حاصل شده بود در عمليات كربلاي 5 تثبيت كردند و زمينه خاتمه جنگ را از موضع برتري ايران فراهم كردند. بعد از موفقيت بزرگ ايران و با توجه به اينكه بصره در موقعيت و تيررس ايراني‌ها قرار داشت، تلاش بين‌المللي براي پايان دادن به جنگ آغاز شد و به اين ترتيب قطع‌نامه 598 از سوي سازمان ملل متحد صادر گرديد.

روزنامه زود‌دويچه سايتونگ مي‌نويسد:« شكي نيست كه ايران در عمليات اخير خود تحت عنوان كربلاي5 مناطقي را در غرب شط‌العرب(اروندرود) به تصرف خود درآورد و عراق هم مجدداً به تلافي عمليات نظامي ايران، حمله به شهرها را شروع كرده و قصد دارد مردم غيرنظامي را با بمباران و پرتاب موشك بترساند. عمليات ايران نشان‌دهنده و ثابت‌كننده آن است كه با هر وجب پيشروي ايران موضع سياسي صدام در بغداد ضعيف‌تر مي‌شود و ايران در موضع برتري قرار مي‌گيرد.»

 عبور از موانع نفوذناپذير دشمن در شرق بصره و حضور در حومه اين شهر به گونه‌اي اهميت يافت كه متعاقب اين عمليات: - موقعيت سياسي و نظامي عراق تضعيف شد و در نتيجه حملات گسترده اين كشور به مراكز اقتصادي، صنعتي و مسكوني ايران بار ديگر آغاز شد. - اوضاع جبهه‌هاي نبرد به سود قواي نظامي ايران تثبيت شد و سپاه پاسداران يكي از ارزنده‌ترين تجارب نظامي خود را كسب كرد.

آمار انهدام نيروي دشمن از شروع عمليات تا پس از عمليات تكميلي كربلاي 5 الف- انهدام 55 تيپ زرهي، مكانيزه، نيروي مخصوص و پياده به ميزان 100درصد و 67 تيپ به ميزان 50درصد ب- كشته شدن حدود 30 هزار نفر و مجروح شدن حدود 70 هزار نفر. ج- به اسارت درآمدن 2650 نفر د- انهدام 870 تانك و نفربر، 1000 خودرو، 180 توپ صحرايي، 120 توپ ضدهوايي، 400 خمپاره انداز و تفنگ 106 ميليمتري، 45 هواپيما و 7 هلي‌كوپتر هـ- اغتنام 230 تانك و نفربر، 200 خودرو، 20 توپ صحرايي، 100 توپ ضدهوايي، 250 خمپاره‌انداز و تفنگ 106 ميليمتري و 100 دستگاه مهندسي.

آمارهاي متفاوتي از تلفات عراقي‌ها ذكر شده است. جلال طالباني رهبر اتحاديه ميهني كردستان عراق(رييس جمهور كنوني ) در آن زمان درباره تلفات زياد عراقي‌ها گفته بود:« خبري به دست ما رسيد كه فرمانده سپاه يكم گفته است ما در عمليات كربلاي 5 بيش از 50 هزار تن تلفات داشتيم.»

تلاش شبانه‌روزي عزيزان رزمنده موجب شد تا نتيجه عمليات به نفع جمهوري اسلامي ايران رقم بخورد. در اين عمليات بزرگاني چون شهيد حاج  حسين خرازي(فرمانده لشكر امام حسين)، شهيد عبدالله ميثمي(نماينده امام در قرارگاه خاتم‌الانبيا) و شهيد اسماعيل دقايقي( فرمانده لشكر بدر) و ... به شهادت رسيدند. ياد حماسه‌سازان اين عمليات كه با جاري كردن خون پاكشان عرصه را براي دشمن تنگ و تنگ‌تر كردند و با نداي الله اكبر خود لرزه‌اي بزرگ بر پيكر دشمن وارد ساختند، گرامي‌باد.